Cukrzyca typu 1 jest chorobą, w której dochodzi do uszkodzenia i zaniku komórek Beta wysp trzustkowych w wyniku procesu autoimmunologicznego, co skutkuje bezwzględnym niedoborem insuliny. Istotną rolę w powstawaniu cukrzycy typu 1 odgrywa czynnik genetyczny, co wiąże się w szczególności z obecnością i rolą antygenów zgodności tkankowej HLA. Dokładne mechanizmy powstawania cukrzycy typu 1 nie są jeszcze do końca poznane. Rozwój jest gwałtowny, dlatego tak ważne jest odpowiednie leczenie w postaci insulinoterapii, zbilansowana dieta i aktywność fizyczna. Są to trzy podstawowe filary skuteczne w walce ze skutkami choroby i poprawiające komfort życia chorego. Każdy pacjent, chcący dbać o swoje zdrowie i samopoczucie powinien się z nimi zapoznać, gdyż pierwszym krokiem w walce z jakimkolwiek schorzeniem jest edukacja i świadomość stanu, w jakim organizm się znajduje. A więc, przejdźmy do omówienia każdego z tych elementów. [1][2]
-
Insulinoterapia
Jak już wcześniej wspomniano, insulina to hormon, który w cukrzycy typu 1 przestaje być wydzielany na skutek uszkodzenia komórek beta trzustki.
Jakie są tego konsekwencje? Jaką funkcję pełni insulina w organizmie?
Insulina to hormon regulujący przemianę węglowodanów, białek i tłuszczów i magazynowanie składników pokarmowych. Najważniejszym bodźcem do jej produkcji jest poposiłkowe zwiększenie stężenia glukozy we krwi. Wpływa na wiele procesów zachodzących w organizmie, między innymi nasila syntezę kwasów tłuszczowych, hamuje lipolizę, nasila wytwarzanie białka i intensyfikuje jego wewnątrzkomórkowe wydzielanie. Insulina pełni w organizmie szereg funkcji niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania, dlatego tak istotne jest stosowanie odpowiednio dobranej insulinoterapii ,gdyż jest to jedyny sposób leczenia cukrzycy typu 1. [1]
Obecnie produkowane są insuliny o różnym mechanizmie działania.
- Insuliny krótko-działające (mealtime) – naśladują wczesny wyrzut insuliny, reagując na bodziec, którym jest pokarm.
- Insuliny o przedłużonym działaniu (basal) – naśladują między posiłkowe podstawowe wydzielanie insuliny.
- Mieszanki insulinowe – zastosowanie mechanizmu insulin krótko-działających i o przedłużonym działaniu jednocześnie.
Dawka insuliny jest dobierana indywidualnie przez lekarza, a czas i częstotliwość podawania poszczególnych typów dostosowuje się między innymi na podstawie wagi (wagę pacjenta w kilogramach mnoży się przez 0,5 lub 0,6 jednostek i uzyskuje się dawkę dostosowaną do pacjenta). Kolejne czynniki wpływające na dawkę insuliny to spożycie węglowodanów w diecie, poziom aktywności fizycznej i szybkości, z jaką organizm pacjenta przyswaja insulinę. Konieczna jest także samokontrola i wykonywanie pomiarów glukozy przez pacjenta [3]. 40-50% pacjentów przyjmuje insuliny o przedłużonym działaniu, pozostała część stosuje preparaty szybkodziałające, mieszanki insulinowe bądź korzysta z pomp insulinowych.
W leczeniu pacjentów w zależności od sposobu pozyskania insuliny dostępne są cztery rodzaje:
- Insuliny zwierzęce – uzyskiwane z trzustek zwierząt (świnie, krowy, psy). Technologia jest złożona i skomplikowana, a terapia skutkuje komplikacjami w postaci alergii, dlatego obecnie wychodzi z użycia.
- Insulina humanizowana – rodzaj insuliny ze świni, ale w jej produkcji następuje wymiana jednego z aminokwasów w celu otrzymania insuliny o budowie chemicznej zbliżonej bardziej do budowy insuliny ludzkiej niż w przypadku podstawowych insulin zwierzęcych.
- Analog insuliny ludzkiej – insulina uzyskana na drodze inżynierii genetycznej, w wyniku zmiany składu aminokwasowego.
- Insulina ludzka – Insulina zostaje wytworzona w procesie fermentacji przez bakterie lub grzyby do których za pomocą metod inżynierii genetycznej wprowadzono gen kodujący ludzką insulinę. W ten sposób pozyskuje się insulinę identyczną z tą, która jest wytwarzana przez trzustkę człowieka. [1],[4]
W przypadku, gdy osiągnięcie odpowiedniego wyrównania cukrzycy za pomocą powyższych metod jest niemożliwe lub utrudnione, stosuje się pompy insulinowe.
Jak już wspomniano, metodę i rodzaj insulinoterapii dobiera lekarz diabetolog. Zalecany model to intensywna funkcjonalna insulinoterapia – stosowanie wielokrotnych podskórnych dawek insuliny podawanych za pomocą wstrzykiwaczy typu pen bądź pompa insulinowa (ciągły podskórny wlew insuliny). Niezwykle istotną aktywnością, którą obowiązkowo musi podjąć pacjent oprócz aktywności fizycznej jest edukacja. Osoba chora na cukrzycę powinna nauczyć się, w jaki sposób modyfikować dawki insuliny w zależności od rodzaju posiłków jakie spożywa i podejmowanej aktywności fizycznej, zapoznać się z wpływem tłuszczów i białek na glikemię, a także opanować system wymienników węglowodanowych. Musi również wypracować nawyk regularnego samodzielnego kontrolowania glikemii. Wymaga to od pacjenta dużego zaangażowania, ale jest to niezwykle pomocne w poprawieniu komfortu życia, gdyż prawidłowo wyrównany metabolicznie diabetyk może cieszyć się życiem, podejmować aktywność fizyczną, planować spotkania towarzyskie, pracować i rozwijać swoje pasje tak samo jak osoba zdrowa.
-
Dietoterapia
Nie ma uniwersalnej diety, którą mógłby stosować każdy pacjent chory na cukrzycę. Leczenie dietetyczne jest dostosowywane indywidualnie i obejmuje wskazówki tyczące się:
- kaloryczności posiłków w ciągu dnia i podziału energii pochodzącej z węglowodanów, tłuszczy, białek,
- odpowiedniej podaż witamin, składników mineralnych i fitozwiązków,
- produktów, które należy wyeliminować lub wprowadzić do diety.
Dieta powinna uwzględniać preferencje żywieniowe pacjenta, cechy fizjologiczne (wiek, płeć, skład ciała) a także aktywność fizyczną i fundusze, jakie pacjent jest w stanie przeznaczyć na jedzenie. Aby osiągnąć pełną efektywność dietoterapii, chory powinien stale pozostawać pod nadzorem dietetyka, który fachowo określi strategię żywieniową i cel diety, a następnie będzie skrupulatnie monitorować postępy i efekty terapii.
Podstawową zasadą stosowaną podczas komponowania posiłków jest szacowanie zawartości węglowodanów przyswajalnych. Najczęściej w tym celu stosuje się system Wymienników Węglowodanowych (WW). Należy również wziąć pod uwagę wartości Indeksu Glikemicznego (IG) i Ładunku Glikemicznego (ŁG). Jednym z najważniejszych elementów edukacji dietetycznej pacjenta z cukrzycą typu 1 powinno być szkolenie w zakresie obliczania zawartości węglowodanów w posiłku i zależnego od tego dawkowania insuliny.
Wiemy już, że najważniejszym czynnikiem determinującym zapotrzebowanie na insulinę są węglowodany, lecz pacjent musi być również świadomy, w jaki sposób na to zapotrzebowanie wpływają białka i tłuszcze. [5]
W komponowaniu diety warto stosować się do zaleceń opracowanych przez Polskie Towarzystwo Diabetologiczne, które prezentują się następująco:
- Węglowodany
Powinny stanowić około 45% całkowitej energii. Udział cukrów w diecie może wzrosnąć nawet do 65% jeżeli ich źródłem są produkty o niskim IG i dużej zawartości błonnika, którego minimalne dzienne spożycie powinno wynosić 25g. Wpływ na ilość węglowodanów w diecie ma aktywność fizyczna – im większa aktywność tym udział węglowodanów wyższy. Zalecane pełnoziarniste produkty zbożowe. Ograniczeniu podlegają produkty bogate w cukry proste o wysokim IG, cukry dodane i wolne cukry. W tej grupie produktów znajdują się białe makarony i pieczywo, płatki śniadaniowe, słodycze, słodkie wypieki, miód, cukier, mocno dojrzałe owoce, soki owocowe. [5]
- Słodziki
Alternatywą dla cukru mogą być słodziki, stosowane w ilościach nieprzekraczających zaleceń producenta. Liczne badania pokazują, że naturalne słodziki (np. ksylitol, erytrytol, stewia) pomagają w zredukowaniu hiperglikemii, poprawiają metabolizm tłuszczów i wykazują działanie antyoksydacyjne. Słodziki nie podnoszą gwałtownie stężenia glukozy we krwi w przeciwieństwie do cukru, przez co nie wywołują wyrzutu insuliny. Warto wspomnieć, że nadmierne spożycie produktów obfitujących w proste cukry jest podstawowym czynnikiem rozwoju cukrzycy typu 1 i 2 i zaburzeń metabolicznych. [7]
- Tłuszcze
Udział tłuszczu powinien stanowić od 25% do 40% całkowitej energii, w tym tłuszcze nasycone nie powinny stanowić więcej niż 10%, tłuszcze wielonienasycone co najmniej 20% a wielonienasycone około 6-10% wartości energetycznej diety. Zawartość cholesterolu zależy od pacjenta.
Rekomenduje się spożywanie tłuszczów roślinnych – olej rzepakowy, słonecznikowy, lniany, z czarnuszki, oliwa z oliwek.
Natomiast ograniczeniu podlegają tłuszcze zwierzęce gdyż są źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych (smalec, masło, słonina) a także bogate w nasycone kwasy tłuszczowe oleje roślinne – palmowy i kokosowy. [5]
- Białko
Udział energii z białka podobnie jak w diecie podstawowej powinien wynosić 15-20% (1-1,5g/kg mc/d.)
Ilość białka może być wyższa, w zależności od indywidualnych potrzeb pacjenta, gdyż nie ma dowodów na negatywne skutki stosowania diet bogatobiałkowych w grupie osób chorych na cukrzycę. Większą ilość białka warto wprowadzić do diety osób aktywnych fizycznie. Nie ma wytycznych co do ograniczania spożycia białka zwierzęcego. [5]
- Suplementacja witamin i soli mineralnych
Suplementacja witaminy D zgodnie z ogólnymi zaleceniami dla populacji, kwasem foliowym u kobiet w ciąży. Inne witaminy i minerały należy suplementować jedynie w przypadku wystąpienie niedoborów.
- Alkohol
Należy maksymalnie ograniczyć spożycie, gdyż alkohol ma działanie hamujące wydzielanie glukozy z wątroby, przez co może prowadzić do hipoglikemii. Dopuszczalne dawki to 20g/d. dla kobiet i 30g/d. dla mężczyzn czystego alkoholu etylowego. Bezwzględnym przeciwskazaniem do spożywania alkoholu jest wysiłek fizyczny. [5]
- Sól kuchenna
Zaleca się ograniczenie spożycia soli do 5g na dobę. [5]
-
Aktywność fizyczna
Wysiłek fizyczny to trzeci z fundamentów, który należy uwzględnić w stylu życia osoby chorej na cukrzycę. Wyedukowana osoba z cukrzycą typu 1, wyrównana metabolicznie (poziom cukrów i lipidów we krwi oraz parametry ciśnienia tętniczego a także BMI mieszczą się w granicach referencyjnych dla osób chorych na cukrzycę), stosująca odpowiednio dobraną insulinoterapię i dietę, może podejmować tą samą aktywność fizyczną co osoba zdrowa. Przed rozpoczęciem regularnej aktywności fizycznej należy skonsultować się z lekarzem. Udowodniono, że niezależnie od masy ciała pacjenta, wysiłek fizyczny poprawia wrażliwość tkanek na insulinę, a więc regularna aktywność fizyczna może skutkować stopniowym zmniejszaniem ilości insuliny przyjmowanej przez pacjenta. Korzystnie wpływa na profil lipidowy i redukcję masy ciała. Ma również dobroczynny wpływ na samopoczucie, jest niefarmakologicznym sposobem walki z depresją. To ważny element prewencyjny zapobiegający rozwojowi szeregu chorób. Przy planowaniu aktywności fizycznej szczególną uwagę należy zwrócić na monitorowanie stężenia glukozy przed wysiłkiem i po nim, pacjent powinien być wyedukowany w zakresie efektu glikemicznego, jaki wywołuje określony rodzaj wysiłku. Samodzielna kontrola glikemii jest niezwykle istotna, gdyż aktywność fizyczna jest czynnikiem wpływającym na przyjmowane dawki insuliny. Plan wysiłku fizycznego powinien być dobrany indywidualnie i uwzględniać ewentualne przeciwwskazania na podstawie pełnego obrazu klinicznego. Wszystkie aktywności fizyczne, poza odpowiednią edukacją w zakresie określania intensywności wysiłku i oszacowania zapotrzebowania na insulinę wymagają od pacjenta dostosowania właściwej diety bogatszej w białko i węglowodany oraz dodatkowych przekąsek węglowodanowych w celu uniknięcia hipoglikemii. Aktywność powinna być podejmowana codziennie, a przynajmniej co 2-3 dni. [5],[6]
Podsumowując, oto 10 praktycznych wskazówek, do których powinna zastosować się osoba planująca podjąć aktywność fizyczną:
- Skonsultuj się z diabetologiem, trenerem i dietetykiem, który pomoże dobrać odpowiednią aktywność fizyczną i dietę w zależności od obrazu klinicznego Twojej choroby.
- Pamiętaj o samodzielnej kontroli glikemii przed wysiłkiem i po jego zakończeniu.
- Przed planowanym wysiłkiem wskazana jest redukcja dawki insuliny szybkodziałającej i krótkodziałającej o 30-50% (po konsultacji z diabetologiem), ponieważ szczyt jej działania obejmuje okres wysiłku lub chwilę po zakończeniu aktywności. Modyfikacji może ulec również dawka insuliny podawanej po wysiłku. Jeżeli pacjent stosuje pompę insulinową przepływ podstawowy insuliny powinien zostać zredukowany o 20-80%.
- Przed planowaną aktywnością fizyczną wskazane jest spożycie przekąski zawierającej cukry proste (20-30g/30 min wysiłku).
- Należy zwracać uwagę na miejsce wkłucia insuliny i omijać miejsca, które będą szczególnie uczestniczące w wysiłku.
- Warto mieć przy sobie słodkie przekąski dedykowane dla cukrzyków, które można przyjąć w razie wystąpienia niedocukrzenia.
- Nie powinno się podejmować wysiłku fizycznego po spożyciu alkoholu, gdyż ryzyko hipoglikemii gwałtownie wzrasta.
- Osoby chore na cukrzycę ze względu na ryzyko powstania tzw. Stopy cukrzycowej, powinny zwracać szczególną uwagę na dostosowanie odpowiedniego obuwia sportowego i specjalnych skarpet, a po każdym wysiłku należy dokładnie obejrzeć stopy i sprawdzić, czy nie powstały ranki i obrzęki. Skóra osób chorujących na cukrzycę cechuje się suchością i skłonnością do zaczerwienień, ran i swędzenia. Cukier, który znajduje się w pocie diabetyka to świetna pożywka dla drobnoustrojów, z tego względu zakażenia pojawiają się częściej niż u osób zdrowych, a skóra goi się wolniej. Aby temu zapobiec, chorujący na cukrzycę powinien dokładnie oczyścić stopy po wykonanej aktywności fizycznej i pamiętać o nawilżaniu i natłuszczaniu podrażnionej skóry. Warto skorzystać z kosmetyków przeznaczonych dla delikatnej skóry stóp diabetyków – łagodnych żelów myjących, kremów, balsamów i mleczek. Podczas codziennej pielęgnacji należy zwrócić szczególną uwagę na przestrzenie międzypalcowe i paznokcie. W celu usuwania zrogowaciałego naskórka nie zaleca się metod mechanicznych (tarki i pumeksy), które mogą uszkodzić podrażnioną skórę i przyspieszać jej narastanie. w tym celu dużo lepiej sprawdzi się krem z wysokim stężeniem mocznika, gdyż jego wysoka zawartość powoduje rozmiękczenie zrogowaciałej skóry. Świetnie sprawdzą się preparaty, w których stężenie mocznika wynosi 10-30% Produkty z mniejszą zawartością tej substancji działają nawilżająco. [8],[9]
- Nie zapominaj o nawodnieniu! Pij wodę małymi porcjami przed wysiłkiem, w trakcie jego trwania i po.
- Dostosuj wysiłek do swoich upodobań i wybieraj umiarkowaną intensywność.
Chciałbyś wiedzieć więcej? Posłuchaj naszego podcastu w temacie cukrzycy typu I. W odcinku Podcastu Stowarzyszenia Spożywo rozmawiają dietetycy: Przemysław Mijal, Artur Wesoły i Żaneta Michalak.
Partnerem podcastu jest:
Bibliografia:
[1] Biniek J., Johnson W.: Spending on individuals with type 1 Diabetes and the role of Rapidly increasing insulin prices. Health Care Cost Institute, 2019, s.1-13.
[2] Lucier J., Weinstock R.: Diabetes Mellitus Type 1. StatPearls, 2020.
[3] Malik F., Taplin C.: Insulin therapy in children and adolescents with type 1 diabetes. Paediatr Drugs, 2014, 16(2), 141-50.
[4] Mathieu Ch., [i in.]: Insulin analogues in type 1 mellitus: getting better all the time. Nature reviews, Endocrinology, 2017, 13(7), 385-399.
[5] Polskie Towarzystwo Diabetologiczne: Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2019. Diabetologia Praktyczna, 2019.
[6] Skorupska S., [i in.]: Czy sport to zdrowie dla chorego na cukrzycę? Przegląd Kardiodiabetologiczny, 2008, 3, s.232-236.
[7] Mejia E., Pearlman M.: Natural Alternative Sweeteners and Diabetes Management. Current Diabetes Reports, 2019, 19(12), 142.
[8] Tatoń J., Czech A.: Jak oddalić groźbę amputacji kończyn dolnych i stóp w cukrzycy? Towarzystwo Edukacji Terapeutycznej, Warszawski Uniwersytet Medyczny.
[9] https://diabetyk24.pl/blog-section/mocznik-zamiast-tarki-skora-w-cukrzycy