Podczas komponowania diety roślinnej należy zwrócić uwagę na kilka ważnych składników aby nie dopuścić do ich niedoborów. Składniki odżywcze budzące obawy w diecie wegetarian to najczęściej białko, witamina B12, witamina D, kwasy tłuszczowe omega – 3, wapń, cynk, żelazo oraz jod. Jeśli weganie nie spożywają regularnie pokarmów wzbogaconych w te składniki odżywcze, należy spożywać odpowiednie suplementy [1].
Witamina B12
Witamina B12, zwana także kobalaminą (Cbl), jest rozpuszczalną w wodzie witaminą występującą w znacznych ilościach tylko w pokarmach pochodzenia zwierzęcego. Niższe stężenie kobalaminy we krwi może sprzyjać niedoborom, prowadząc do wzrostu średniej objętości krwinek czerwonych (MCV) i niedokrwistości poprzez zmianę erytropoezy (proces namnażania i różnicowania czerwonych krwinek krwi). Kobalamina odgrywa również kluczową rolę w budowaniu neuronów, a poważny niedobór zahamowałby fizjologiczne tworzenie osłonki mielinowej, zmieniając prawidłowe przekazywanie bodźców. Niestety, rośliny nie wytwarzają witaminy B12, a organizm nie jest w stanie wytworzyć jej samodzielnie. Jedyne pokarmy, które naturalnie zawierają witaminę B12 to pokarmy pochodzenia zwierzęcego. Dlatego też dieta ściśle wegańska może powodować niedobór witaminy B12 [2,3].
Dodatkowo, niektóre leki przeciwcukrzycowe, w tym metformina, zostały powiązane z obniżonym poziomem witaminy B12. Dlatego osoby z cukrzycą leczone metforminą, szczególnie dużymi dawkami (np. ≥ 2000 mg/dl) i przez dłuższy czas (> 4 lata), powinny regularnie wykonywać badania przesiewowe w kierunku niedoboru witaminy B12 [4].
Wapń
Wapń jest podstawowym materiałem budulcowym kości i zębów. Jest również potrzebny do przebiegu procesów, takich jak skurcze mięśni, przewodnictwo nerwowe, uwalnianie hormonów z komórek syntetyzujących oraz krzepnięcie krwi. Pełni również funkcje wtórnego przekaźnika sygnałów z pobudzonego receptora błonowego niektórych hormonów do wnętrza komórki i kofaktora wielu enzymów [2].
Wiele osób dorosłych (niezależnie od sposobu odżywiania) nie spełnia dziennego zapotrzebowania na pokrycie tego składnika. Wapń jest składnikiem odżywczym, który spożywany jest w ilościach niewystarczających przez znaczną części populacji [5,6]. Dotyczy to w szczególności wegan, decydujących się nie stosować żywności wzbogaconej. Wśród tej grupy osób odnotowano bardzo niskie spożycie wapnia. Chociaż część warzyw zawiera wapń, w tym zielone warzywa liściaste i rośliny strączkowe, wapń z tych źródeł nie jest dobrze biodostępny. Osoby będące na diecie wegańskiej mogą pozyskiwać wapń z tofu, wzbogaconych produktów sojowych lub innych produktów fortyfikowanych, jednak należy zachować ostrożność, aby zapewnić jego odpowiednie stężenie [7].
Żelazo
Żelazo bierze udział w różnych funkcjach organizmu, w tym w jednej z najważniejszych, jaką jest transport tlenu z płuc do wszystkich komórek ciała. Mikroskładnik ten jest również niezbędny w erytropoezie, w wielu reakcjach immunologicznych, w produkcji leukocytów, kwasów nukleinowych, neuroprzekaźników, kolagenu, hormonów i błon komórkowych neuronów, jest również niezbędne do prawidłowego metabolizmu komórkowego i oddychania komórkowego [8].
Pożywienie jest jedynym źródłem żelaza dla ludzkiego organizmu, które dostarcza go zarówno w postaci hemowej, jak i niehemowej. Diety wegetariańskie nie zawierają żelaza hemowego. Dorośli będący na diecie wegetariańskiej i wegańskiej mają niższe zapasy żelaza w porównaniu do osób będących na diecie tradycyjnej. Wegetarianie z mniej lub bardziej wyczerpanymi zapasami żelaza mogą również być podatni na niedokrwistość z niedoboru żelaza, szczególnie w przypadkach przewlekłej lub ostrej utraty krwi, takiej jak na przykład krwawienie z przewodu pokarmowego [9]. Dlatego warto regularnie sprawdzać poziom żelaza, ale również ferrytyny i rozważyć ewentualną suplementację, najlepiej po konsultacji z lekarzem.
Białko
Ilość białka w diecie powinna być ustalona indywidualnie. Brak jest dowodów na niekorzystne efekty stosowania diet bogatobiakowych w leczeniu dietetycznym pacjentów z cukrzycą. U większości chorych na cukrzycę, podobnie jak w populacji ogólnej, udział energii pochodzącej z białka w diecie powinien wynosi 15–20% (ok. 1–1,5 g/kg mc./d). U chorych na cukrzyc typu 2 z nadmierną masą ciała, dieta o obniżonej kaloryczności, zawierająca 20–30% białka, zapewnia większą sytość oraz ułatwia redukcję i utrzymanie prawidłowej masy ciała. Mimo że nie istnieje konieczność ograniczania białka zwierzęcego, to korzystne może być zastępowanie białka zwierzęcego białkiem roślinnym (np. sojowym) [10].
Jedzenie diety opartej w całości na roślinach dostarcza wszystkich niezbędnych aminokwasów i makroskładników, nawet bez stosowania specjalnych suplementów diety lub ich kombinacji, pod warunkiem, że źródła te są mieszane w zbilansowanej diecie. Co więcej, spożywanie diety, w której białko pochodzi wyłącznie z roślin, wiąże się z obniżeniem poziomu cholesterolu oraz niższym ryzykiem wystąpienia otyłości czy chorób serca. Należy jednak pamiętać o różnorodności. Gdy źródła białka roślinnego nie są mieszane i pochodzą głównie ze zbóż, problemem może być niskie spożycie lizyny [11].
Podsumowanie:
Zbilansowana dieta roślinna może poprawić kontrolę glikemii, zwiększyć wrażliwość na insulinę i zmniejszyć przewlekły stan zapalny, a tym samym zmniejszyć ryzyko wystąpienia cukrzycy typu II. Ponadto, wysoka zawartość błonnika i niska kaloryczność wielu pokarmów roślinnych może dodatkowo zmniejszać ryzyko cukrzycy typu II poprzez promowanie utraty/utrzymania masy ciała. Należy jednak podkreślić, że musi to być dieta zbilansowana, składająca się ze świeżych, najlepiej nieprzetworzonych produktów. Niezbilansowana dieta roślinna, opierająca się np. na produktach gotowych, może charakteryzować się wysokim indeksem i ładunkiem glikemicznym, zmniejszoną ilością błonnika, mniejszą zawartością mikroskładników odżywczych i większą kalorycznością, co mogłoby skutkować zwiększonym ryzykiem wystąpienia cukrzycy typu II. Taka dieta zawierałaby również wysoki poziom cukru dodanego, który, jak wykazano, jest silnie związany z większym przyrostem masy ciała i ryzykiem cukrzycy.
Spodobał Ci się ten artykuł? Posłuchaj także o innych aspektach diety wegetariańskiej i wegańskiej. W odcinku Podcastu Stowarzyszenia Spożywo rozmawiają dietetycy: Przemysław Mijal, Żaneta Michalak oraz Artur Wesoły.
Partnerem podcastu jest:
Bibliografia:
[1] Craig W. J., „Nutrition Concerns and Health Effects of Vegetarian Diets”, Nutr. Clin. Pract. 2010; 25(6): 613–620
[2] E. Bańkowski, „Biochemia. Podręcznik dla studentów studiów licencjackich i magisterskich”, MedPharm Polska, Wrocław 2014: 317; 314; 318 – 319; 311.
[3] G. Rizzo, A. Laganà, A. Rapisarda, G. La Ferrera, M. Buscema, P. Rossetti, A. Nigro, V. Muscia, G. Valenti, F. Sapia, G. Sarpietro, S. G. Vital, „Vitamin B12 among Vegetarians: Status, Assessment and Supplementation”, Nutrients. 2016; 8(12): 767.
[4] A. M. Emslie-Smith, D.I. Boyle, J. M. Evans, F. Sullivan, A. D. Morris, „DARTS/MEMO Collaboration. Contraindications to metformin therapy in patients with Type 2 diabetes-a population-based study of adherence to prescribing guidelines”, Diabet Med. 2001 Jun; 18(6):483-8.
[5] M. Jarosz, E. Rychlik, K. Stoś, J. Charzewska, „Normy żywienia dla populacji Polski”, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2020
[6] S. I. Barr, „Vegetarian Diets”, World Rev. Nutr. Diet. 2015; 111: 53 – 57.
[7] K. L Tucker, „Vegetarian diets and bone status”, Am. J. Clin. Nutr. 2014; 100(1): 329 – 335.
[8] A. Śliwińska, J. Luty, E. Aleksandrowicz-Wrona, S. Małgorzewicz, „Iron status and dietary iron intake in vegetarians”, Adv. Clin. Exp. Med., 2018; 27(10): 1383 – 1389.
[9] L. M. Haider, L. Schwingshackl, G. Hoffmann, C. Ekmekcioglu, „The effect of vegetarian diets on iron status in adults: a systematic review and meta-analysis”, Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 2018; 58(8): 1359 – 1374.
[10] A. Araszkiewicz, E. Bandurska-Stankiewicz, S. Borys, A. Budzyński, K. Cyganek, K. Cypryk, … D. Moczulski, „2021 Guidelines on the management of patients with diabetes. A position of Diabetes Poland”, Clinical Diabetology. 2021; 10(1), 1-113.
[11] F. Mariotti, „Vegetarian and Plant-Based Diets in Health and Disease Prevention”, Elsevier, 2017: 637